Gorące pustynie i półpustynie

Chociaż większość powierzchni lądu naszej planety porasta gęsta roślinność, to jednak na Ziemi istnieją obszary, które są porośnięte rzadką roślinnością lub są jej całkowicie pozbawione. Rejony te nazywa się pustyniami i czasami spotyka się na nich fascynujące gatunki roślin i zwierząt.

Pustynie są suchymi środowiskami, gdzie roczne sumy opadów nie przekraczają 250 mm. Aby jakiś obszar stał się pustynią, łączne parowanie wody z roślin, skał i gleb musi być większe niż wielkość opadów deszczu oraz dopływ wody w postaci mgieł nadciągających od morza. Pustynie występują tam, gdzie dociera gorące, tropikalne powietrze z rejonów równikowych, a więc regionów zwrotnika Raka i Koziorożca, w okolicy 30º szerokości geograficznej północnej i 30º szerokości geograficznej południowej. Powietrze jest tam nieustannie suche i gorące, co sprzyja powstawaniu pustyń.

Wiele pustyń charakteryzują duże wahania temperatury powietrza w ciągu doby, sięgające nawet 50ºC. W dzień może być gorąco, a w nocy temperatura spada czasami poniżej zera. Największe i najszybsze zmiany temperatury mają miejsce o wschodzie i zachodzie słońca. Wiele pustyń znajduje się na płaskowyżach, co powoduje, że regularnie występują tam przymrozki. Rośliny i zwierzęta pustynne muszą być bardzo wytrzymałe, aby móc przetrwać w takich warunkach.

Przystosowanie organizmów do życia na pustyni polega głównie na wykształceniu struktur i zachowań, które niwelują wpływ tak surowych czynników środowiskowych, jak wysoka temperatura, niedostatek wody, brak pokarmu i miejsc schronienia się.

Wyróżnia się dwa główne rodzaje pustyń - gorące i zimne. Rodzaj pustyni jest często odbiciem jej położenia oraz usytuowania nad poziomem morza. Pustynie chłodne są gorące w ciągu dnia i zimne w nocy, podczas gdy pustynie gorące są gorące w ciągu dnia i ciepłe w nocy. Pustynie Ameryki Północnej są pustyniami chłodnymi, a Sahara i Atakama to pustynie gorące.

NAJWIĘKSZE PUSTYNIE

Na świecie jest kilkanaście pustyń, o łącznym obszarze przekraczającym 20 mln km²; największą z nich jest Sahara, o powierzchni ponad 9 mln km²; a oddzielona od niej Morzem Czerwonym Pustynia Arabska ma 2,5 mln km².

Połączone pustynie Afryki i Arabii stanowią największy kompleks pustynny na całym świecie. Jego powierzchnia ciągle wzrasta w wyniku erozji spowodowanej nadmiernym wypadem bydła na obrzeżach pustyni.

Do innych wielkich pustyń zalicza się pustynię Kalahari i Namib w południowo-zachodniej Afryce, a także połączone pustynie ciągnące się na południu USA i w Meksyku. W kompleksie tym wyróżnia się Wielką Kotlinę, Mohave, Sonorę i Chichuahua - dwie ostatnie z nich leżą na granicy pomiędzy USA i Meksykiem.

Na świecie są jeszcze dwie inne pustynie. Pierwsza, Atakama, ciągnie się wzdłuż wybrzeży Ameryki Łacińskiej i dochodzi do wschodniego wybrzeża jako Pustynia Patagońska. Druga to w zasadzie grupa pustyń w Azji środkowej - Pustynia Turkiestańska, Gobi, Takla Makan i Thar.

Wydma piasku

JAK POWSTAJĄ PUSTYNIE

Pustynie są obszarami cierpiącymi na poważny niedobór wody. Głównym powodem braku wody są słabe opady, szczególnie jeśli chodzi o deszcz. Na obszarach pustynnych często z roku na rok występują odchylenia opadów od normy. Pustynie nie zawsze są gorące, chociaż wiele z nich znajduje się na obszarach o klimacie gorącym, co zwiększa niedobór wody z powodu szybkiego parowania. Brak wody na pustyniach stwarza trudne warunki życia dla ludzi , zwierząt i roślin. W rezultacie organizmy żywe są rzadziej spotykane na pustyni niż na wilgotnych obszarach. Szansę przeżycia maja jedynie organizmy o umiejętności przystosowania się do trudnych pustynnych warunków. Główną cechą pustyń jest brak wody, dlatego obszary Arktyki i Antarktydy są czasami nazywane pustyniami lodowymi, ponieważ woda nie jest tam dostępna w postaci ciekłej.

Wielka pustynia Sahara. Latem temperatura tutaj dochodzi nawet do 57 stopni.

Oto jeden z mieszkańców pustyń czyli mały żuczek.

Wiele obszarów pustynnych pokrywa się z obszarami charakteryzującymi się stałym wysokim ciśnieniem atmosferycznym, co nie sprzyja opadom deszczu. Te subtropikalne, odznaczające się wysokim ciśnieniem strefy, są główną przyczyną powstania pustyń, takich jak Sahara i Kalahari w Afryce oraz pustyń Australii i Arabii. Przyczyną istnienia innych pustyń, jak np. pustyni Gobi, jest ich kontynentalność, czyli ich oddalenie od morza. Duża odległość uniemożliwia wilgotnym wiatrom od morza dotarcie do tych obszarów. Kształt krajobrazu może jeszcze bardziej uwydatnić ten efekt. Nadchodzące od morza wilgotne powietrze może np. skroplić się nad górami (deszcz lub śnieg) i zanim przejdzie przez góry staje się suche, tworząc w ten sposób pustynię cienia deszczowego. Takie pustynie występują np. na północ od Himalajów. Pustynie zachodnich wybrzeży południowej Afryki i Południowej Ameryki Namib i Atacama są pod wpływem chłodnego prądu morskiego płynącego wzdłuż wybrzeża. Prądy te ochładzają powietrze, z którym się stykają, nie dopuszczając do ulotnienia się wilgoci z powierzchni oceanu i uformowania się deszczu. W niektórych miejscach na pustyni Atacama nie było deszczu od 400 lat. Chłodna woda oceanu często powoduje powstawanie mgieł, które są głównym źródłem wilgoci na tych skrajnie suchych pustyniach. Ludzka działalność może również przyczynić się do utworzenia nowych obszarów pustynnych. Taki proces nazywa się dezertyfikacją.

KLIMATY PUSTYNNE

Niektóre pustynie są suchsze od innych. Z tego powodu wyodrębnia się półpustynnie, które otrzymują przeciętnie 200-500 mm opadów rocznie, pustynie które otrzymują przeciętnie 25 - 200 mm rocznie i skrajnie suche pustynie, na których przez kilka lat z rzędu mogą nie występować opady. Obszary suche wraz z obszarami skrajnie suchymi tworzą autentyczne obszary pustynne świata. Półpustynnie, które często leżą na skrajach pustyń, pokrywają około 15% powierzchni lądu, natomiast pustynie i skrajnie suche pustynie pokrywają odpowiednio ok. 16% i 4% powierzchni lądu. Na większości pustyń w ciepłych lub gorących miesiącach letnich średnie temperatury przekraczają 20ºC. Na gorętszych pustyniach maksymalne temperatury sięgają czasami powyżej 50ºC. W miesiącach zimowych temperatury są bardziej zróżnicowane z powodu dużej rozpiętości szerokości geograficznych, pod jakimi znajdują się pustynie. Pustynie utworzone przez subtropikalne strefy wysokiego ciśnienia mają ogólnie najcieplejsze zimy, a na części Pustyni Arabskiej w ogóle nie ma okresu, który zasługiwałby na nazwę zimy. Przeciętna temperatura najchłodniejszych miesięcy wynosi tam ponad 20ºC. Niektóre pustynie mają jednak mroźną zimę. Części środkowej Sahary są niezwykle górzyste, skutkiem czego duża wysokość nad poziomem morza przyczynia się do niskich temperatur w zimie. Podczas najchłodniejszego miesiąca na pustyni Gobi przeciętna temperatura spada poniżej -20ºC. Przyczyną tego jest bardzo duża odległość pustyni Gobi od morza, a także jej znaczna wysokość nad poziomem morza.

Na wielu pustyniach temperatura waha się od bardzo wysokiej w dzień do bardzo niskiej w nocy. Przyczyną takich skoków temperatury jest pogodne, bezchmurne niebo, dzięki któremu ciepło łatwo uchodzi. Kolejnym czynnikiem jest zmniejszona zdolność ziemi pozbawionej roślinności do wchłaniania ciepła. Na środkowej Saharze zanotowano rekordowe wahania dzienne temperatury wynoszące 55ºC - od 52ºC do -3,3ºC.

KRAJOBRAZ PUSTYNI

Popularne wyobrażenia o pustyniach przedstawiają obraz rozległych równin z piaszczystymi wydmami kompletnie pozbawionymi roślin i głazów. Niektóre pustynie rzeczywiście składają się z olbrzymich wydm usypanych przez wiatr, ale wydmy wcale nie są reprezentatywną cechą wszystkich pustyń. Wiatr może być bardzo ważnym czynnikiem kształtującym krajobraz pustyni - z powodu małej ilości roślin chroniących powierzchnię gruntu. Strumienie piasku ciskane przez podmuchy wiatru żłobią ściany skalne i jardangi wygładzając je równocześnie. Na obszarach obfitujących w piasek wiatr może przenosić go i usypywać z niego wydmy. Piasek, z którego tworzą się wydmy pustynne często pochodzi z suchych koryt rzek, wyschniętego dna jezior lub z wybrzeża. Nagie ściany skalne ulegają też wietrzeniu, któremu sprzyjają codzienne duże skoki temperatury. Chociaż na pustyniach opady są niewielkie, brak roślinności i duża intensywność ulewnych deszczów pustynnych oznacza, że woda odgrywa ważną rolę w kształtowaniu krajobrazu pustyni. Łożyska rzek pustynnych, często zwanych wadi, mogą unieść duże ilości wody i osadu podczas ulewnych deszczów. Może to doprowadzić do utworzenia się jarów i gęsto pokrytych wąwozami terenów, zwanych rozdolami. Rozdoły powstają zwłaszcza tam, gdzie znajdują się miękkie i łatwo ulegające erozji, osady. Na obszarach górzystych mogą wystąpić krótkotrwałe erozyjne powodzie. Duże ilości osadu uniesionego podczas powodzi mogą zostać złożone tam, gdzie rzeka przechodzi z terenów górzystych na równinę; tworzy się wówczas tzw. stożek aluwialny (napływowy). W miarę upływającego czasu, działanie wody i wiatru może pociąć pustynię na obszary o odmiennej charakterystyce. Na terenach, gdzie podłoże skalne składa się z poziomo ułożonych warstw (np. w pustynnych obszarach Arizony i Nowego Meksyku w południowo-zachodnich Stanach Zjednoczonych) może doprowadzić to do powstania pojedynczych gór o płaskich wierzchołkach, zwanych górami stalowymi lub ostańcami. W przypadkach, kiedy skały nie składają się z poziomo ułożonych warstw mogą się wytworzyć bardziej zaokrąglone góry wyspy, czasami zwane świadkami. Słynnym okazem góry-świadka jest Ayers Rock w Australii.

JAK PRZEŻYĆ

Rośliny i zwierzęta mogą przeżyć na pustyni, jeżeli przystosują się do panujących tam trudnych warunków. Ludzie również zdołali się przystosować do pustynnych warunków przez umiejętne wykorzystanie skąpych zasobów wody, np. żyjąc w oazach, gdzie znajdują się źródła wody albo przez wykopanie studni w korytach wyschniętych rzek. Nowoczesna technologia umożliwiła wielu ludziom normalną egzystencję na pustyni, czego dowodem są miasta położone na pustyniach północnoamerykańskich. Życie na pustyni zawsze jednak wiąże się z pewnym ryzykiem. Niebezpieczeństwo suszy zawsze istnieje, doprowadziło ono w ostatnich latach do wielkich tragedii na południowych krańcach Sahary.

Ludzie na pustyniach żyją głównie w oazach. Są to płaty roślinności skupione wokół źródła wody. Uprawia się tu małe poletka sztucznie nawadnianej ziemi. W oazach Sahary gorsze gleby obsiewane są jęczmieniem, głównym źródłem mąki, na lepszych uprawia się pszenicę. Najlepsze gleby przeznaczone są do uprawy warzyw: cebuli, bobu, marchwi, grochu, fasoli czy sałaty. Cień tym uprawom zapewniają drzewa i krzewy: morele, brzoskwinie, granaty, winorośl, cytryny. Najważniejszą rośliną każdej oazy na Saharze jest palma daktylowa. Jej owoce spożywane są w różnych postaciach: na surowo, przetworzone, w postaci mąki daktylowej (zmieszana z jęczmienną służy do wypieku chleba). Wykorzystuje się również liście palmy, młode jada się jako warzywa a tymi większymi kryje się dachy. Drewno daktylowca służy jako materiał budowlany i na opał.

ZWIERZĘTA PUSTYŃ I STEPÓW

	SUHAK CZYLI SAJA - (Saiga tetarica) Ta niezwykła antylopa ma wysokość 60-80 cm, a długość 1,1-1,4 m. Na początku stulecia prawie wyginęła z powodu intensywnych polowań. Po pierwszej Wojnie Światowej pozostało z nich jedynie 1.000 okazów. Dziś w Rosji ich liczba zwiększyła się do ponad 2 mln.
	NILGAJ - (Boselaphus tragocamelus) Wielka antylopa o bardzo ciekawym wyglądzie. Jej długość wynosi 2 metry, zaś wysokość 1,2-1,5 m. Żyje wyłącznie w Indii. Rogi mają. tylko samce. Samica rodzi przeważnie dwoje młodych na raz. Dość często spotykana. Dużo spośród nich żyje w ogrodach zoologicznych.
	KOŃ PRZEWALSKIEGO - (Eguus Przewalskii) Jest przodkiem domowego konia. Wysokość w kłębie 1,2 - 14 m. Prawdopodobnie na pustyni Gobi i Dzungarii, między Mongolią a Chinami żyje już niewiele okazów. W ogrodach zoologicznych znajdujemy około 450 sztuk tych zwierząt.
	ORYKS - (Oryx leucoryx) Jest przepiękną antylopą. Wysokość 90 cm. Ma długie, cienkie rogi Na pustyni arabskiej kompletnie wytępiona. WWF opracował plan ich ochrony od roku 1962 do 1982 roku. Dziś żyje około 300 okazów w ogrodach zoologicznych, a w Jordanu i Omanie znajdują się 62 okazy żyjące na wolności.
	WIELBŁĄD DWUGARBNY - (Camefus bactrianus) Jest bardzo rozpowszechniony w okolicach zaludnionych, ale na pustkowiu zagrożony. Wysokość 2 metry, długość 2,5-3 m. Pozostało ich jedynie około 500 okazów na pustyni Gobi.
	DZIKI OSIOŁ - (Eguus hemionus) Jest przodkiem domowego osła. Każda z pięciu ras - kulan, kigan, onager, hur i onager syryjski - jest gatunkiem rzadko spotykanym. Żyje w Środkowej Azji. Tylko 400 okazów znajdujemy w Indii i Pakistanie. Onager syryjski przypuszczalnie już wyginął.
	LEW PERSKI, AZJATYCKI - (Panthera leo persica) Jest podobny do lwa afrykańskiego. Kiedyś żył na terenach rozciągających się od Grecji do Indii. Dziś zamieszkuje jedynie puszcze Indii. Ich liczba zmniejszyła się do 180 okazów. Grozi im wyginięcie.
	GEPARD AZJATYCKI - (Acinonyx jubatus venaticus) Od swego afrykańskiego kuzyna, różni się tylko tym, że jest po prostu trochę mniejszy. Poważnie zagrożony. Żyje tyko 200-300 okazów w Iranie, Turkmenii i w innych sąsiednich krajach.
	DROP DROBNY - (Tetrax tetrax) Jest wielkości kurczaka. Żyje na gołych skalistych stepach w krajach basenu Morza Śródziemnego, we Wschodniej Europie, Środkowej i Zachodniej Azji. Zagrożony z powodu polowań i systematycznego kurczenia się jego przestrzeni życiowej.
	PYTON TYGRYSI - (Python molurus) Ten wąż pozostający pod ścisłą ochroną może osiągać długość ponad 5 metrów. Istnieją dwie jego odmiany, które znajdują się w Indii, Indochinach i Indonezji. Ich skóra bardzo poszukiwana przez projektantów mody, mimo, że handel nią jest surowo zabroniony.

ROŚLINNOŚĆ

Oprócz pustyni Sonora, większość pustyń porasta rzadka roślinność, a niektóre z nich są po prostu obszarami piaszczystymi (Sahara), skalistymi (Mohave) lub kamienistymi (Gobi).

Zazwyczaj pustynie są mozaiką różnorodnych typów roślinności. Tam, gdzie występuje woda, powstają oazy, w których żyje wiele roślin i zwierząt. Piasek w rzeczywistości pokrywa tylko 15% powierzchni pustyń. Roślinność występująca na pustyniach jest albo rzadką roślinnością o charakterze stałym, która jest bardzo wytrzymała na działanie skrajnych czynników pogodowych, albo pojawia się tylko okresowo, po opadach deszczu.

Przystosowanie roślin do warunków pustynnych polega na wykształceniu grubych łodyg, braku liści, wytworzeniu twardych kolców tkanek gromadzących zapasy wody. Te cechy redukują utratę wody i zmniejszają ryzyko uszkodzenia przez roślinożerców.

Kserofity to rośliny mogące rosnąć w bardzo suchych miejscach. Są wśród nich sklerofity i sukulenty. Sklerofity pobierają znaczne ilości wody dzięki rozwiniętym korzeniom sięgającym bardzo głęboko do poziomu wód gruntowych.

Sukulenty są grupą roślin przystosowanych do życia w warunkach, gdzie niewiele gatunków jest w stanie przetrwać. Nie tylko mogą wytrzymywać długotrwałe okresy suszy, ale także potrafią znieść wysokie i niskie temperatury; niektóre rosną na obszarach, gdzie temperatura dochodzi do 40ºC.

Przedstawicielem tej grupy są kaktusy. Większość z nich rośnie w suchych, pustynnych rejonach. Są to rośliny charakterystyczne dla pustyń Nowego Świata. Inne sukulenty można znaleźć wszędzie na kuli ziemskiej. Kaktusy i inne sukulenty wykorzystują swoje zapasy wody do fotosyntezy i innych niezbędnych dla życia procesów. Kiedy tempo pobierania wody z gleby jest tak niskie, że ma ujemny wpływ na fotosyntezę, sukulenty pobierają wodę ze specjalnej tkanki magazynującej. W łodydze kaktusa może być gromadzona duża ilość wody, a niektóre gatunki mogą tracić nawet połowę swoich zapasów, zanim ujawnią się negatywne tego skutki. U wielu kaktusów liście są zredukowane do postaci kolców, co obniża straty wody, a fotosyntezę przeprowadzają komórki zielonych łodyg. Liście sukulentów są zwykle grube i mięsiste i mają stosunkowo małą powierzchnię względem objętości. Niektóre z nich są kuliste, ponieważ kształt ten jest szczególnie wydajny w suchych warunkach.

Kaktusy i inne sukulenty, bez względu na to, czy rosną na suchych zboczach górskich, czy na równinnych pustyniach, są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości i kształtu. Jest to jeden z powodów, dla których są tak popularne wśród hodowców roślin.

Wiele gatunków roślin pustynnych, na przykład krzew kreozotowy, posługuje się interesującą strategią zabezpieczającą mu przestrzeń bytową - korzenie wydzielają substancje, które zatruwają otaczającą glebę i w ten sposób uniemożliwiają wzrost innych roślin.

Dowodem występowania tego rodzaju toksyn w glebie może być równomierny sposób rozmieszczenia roślin na obszarze pustyni - wszystkie rośliny rosną w równych odległościach od siebie.

Aby uchronić się przed roślinożercami, rośliny pustyń w swoich tkankach wytwarzają różnorodne olejki eteryczne, które czynią je niesmacznymi dla zwierząt.

Takim pachnącym gatunkiem jest żożoba, która zawiera olejki szeriki stosowane w przemyśle kosmetycznym.

W warunkach nieustannego niedoboru wody mogą przetrwać tylko gatunki bardzo wyspecjalizowane. Ponieważ wzrost i tworzenie nowych tkanek możliwy jest tylko przy udziale wody, rośliny pustynne starają się maksymalnie wykorzystać okresy opadów.

Kaktus ocotillo, gdy spadnie deszcz i gleba zaczyna schnąć, wytwarza na łodydze drobne, zielone liście. Jeżeli deszcz pada 7 razy w roku, kaktus siedem razy wytwarza liście, które są zdolne do fotosyntezy. W czasie fotosyntezy są produkowane cukrowce, niezbędne do wzrostu rośliny.

Na wielu pustyniach, gdzie deszcz pada raz w roku lub raz na dwa lata, po deszczu w czasie jednej nocy pustynia może okryć się kobiercem kwiatów. Nasiona tych roślin są bardzo odporne na wyschnięcie. Kiełkują, rosną, wydają owoce i nasiona zaledwie w ciągu kilku tygodni, zawsze w maksymalnym stopniu eksploatując rzadkie pojawianie się wody w otoczeniu.

Należące do rodziny liliowatych juki (40 gatunków) są także typowymi przedstawicielami flory pustynnej Nowego Świata. Drzewo Jozuego jest największym gatunkiem z rodziny liliowatych na świecie, gdyż dorasta do 12 metrów. Gatunek ten jest chroniony na pustyni w Mohave w południowej Kalifornii.

Tylko w tej pustynnej oazie występuje jedyny gatunek pustynnej palmy waszyngtonii.

Doskonały przykład symbiozy można zaobserwować na amerykańskich pustyniach - chodzi tu o związek między ćmą jukową, a juką. Ćma zapyla roślinę, po prostu rozmnażając się w jej kwiacie i w ten sposób przenosząc pyłek z kwiatów męskich do części żeńskich.

Rodzina wilczomleczowatych jest jedną z najliczniejszych w gatunki grup roślin naczyniowych na świecie, a wiele jej gatunków występuje na pustyniach. Ich czerwone, niebieskie i żółte barwy działają prawdopodobnie odstraszająco na zwierzęta roślinożerne, a biało-niebieski sok mleczny zawiera truciznę.

Zwarte i mocne tkanki zewnętrzne służą roślinom pustynnym nie tylko jako ochrona przed utratą wody, ale także jako zabezpieczenie przed roślinożercami. Przechodzące zwierzęta omijają je, ponieważ wydaje im się, że rośliny te są martwe. Aby odstraszyć roślinożerców, rośliny wykorzystują również inny sposób - wytwarzają różne toksyny.

Kolce i igły są innym skutecznym sposobem w walce z roślinożerców. Niektóre rośliny z Peru i Argentyny posiadają kolce dookoła pnia, a afrykańska akacja ma ostre kolce na wszystkich gałęziach.

Najlepiej znanymi roślinami pustyń są kaktusy. Należą one do rodziny kaktusowatych i są związane prawie wyłącznie z terenami Nowego Świata. Za sprawą człowieka występują one też w Europie i Australii.

DZIWNE ROŚLINY

Do dziwnych roślin pustyń południa Afryki należą "pustynne kamienie", czyli przedstawiciele rodzaju Lithops, który obejmuje 50 gatunków. Rośliny te wyglądają jak kamienie, co upodabnia je do kamienistego otoczenia, w którym żyją. Mogą one przetrwać temperaturę sięgającą nawet 120 Cº.

tzw. "żywe kamienie"

W południowej Afryce występuje także Welwiczia. Roślina ta wygląda jak leżący na pustynnym podłożu stos glonów. Należy ona do najbardziej długowiecznych roślin na Ziemi (może żyć nawet 2000 lat) i jest przedstawicielem nagonasiennych.

Welwiczia przedziwna (Welwitschia mirabilis)

Olbrzymi kaktus saguaro jest charakterystyczną rośliną stanu Arizona i aby móc ją chronić utworzono Saguaro National Park. Saguaro ma 15 m wysokości i może mieć masę 8 ton. Jej rozległy system korzeni jest siecią, która rozchodzi się dookoła rośliny pod powierzchnią gleby nawet na odległość 30 metrów. W czasie ulewy może za pomocą korzeni pobrać aż 757 litrów wody.

Karnegia 'saguaro" (Carnegia gigantea)

KRÓLOWA PUSTYŃ - SAHARA

Położenie

Sahara to największy obszar pustynny na naszej planecie, zajmujący około 7 700 000 km². Obejmuje rozległy region północnej Afryki, pomiędzy Oceanem Atlantyckim na zachodzie a Morzem Czerwonym na wschodzie. Na północy Sahara sięga do gór Atlas i Wybrzeża Morza Śródziemnego, a na południu graniczy z regionem Sudanu. jej rozciągłość równoleżnikowa wynosi około 5600 km, a południkową 2000 km.

Budowa geologiczna

Podłoże geologiczne regionu stanowi rozległa platforma saharyjska, łącząca się na wschodzie z platformą nubijsko-arabską. Obie te platformy stanowią system rozległych niecek i tarcz krystalicznych.

Obszary niecek są rozległymi basenami sedymentacyjnymi, które wypełniają osady pochodzenia lądowego. Uwarunkowania geologiczne umożliwiły występowanie w nieckach zasobnych wód artezyjskich. Wschodnia część Sahary, obejmująca wybrzeże Morza Czerwonego, to obszar niespokojny sesjsmicznie. Stanowi on przedłużenie systemu Wielkich Rowów Afrykańskich, gdzie zachodzą procesy rozpadu płyt litosfery. Natomiast świadectwa dawnej działalności wulkanicznej odnaleźć można w centralnej części Sahary.

Osady glacjalne w północnej części platformy saharyjskiej świadczą o zlodowaceniu tego obszaru w ordowiku i sylurze.

Sahara jest zasobna w różnorodne surowce mineralne. W północnej jej części znajdują się złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, w zachodniej - rudy żelaza, miedzi i fosforyty. Ponadto w środkowej części eksploatuje się rudy uranu. Intensywne parowanie w zbiornikach wodnych umożliwia pozyskiwanie soli kamiennej.

Rzeźba terenu

Różnorodność form ukształtowania powierzchni Sahary związana jest z budową geologiczną, wysokością nad poziomem morza i warunkami klimatycznymi. Właśnie te elementy środowiska wpływają na tempo i intensywność procesów egzogenicznych, przede wszystkim wierzenia fizycznego i działalności wiatru. Wysokości bezwzględne tego regionu dochodzą do 3415 m (Emi Koussi w górach Tibesti). Najniższy punkt natomiast położony jest na obszarze bezodpływowej niecki (Al Kattara 134 m p.p.m.).

środkową część Sahary zajmują krystaliczne masywy górskie: Tibesti, Ahaggar, Air i wyżyny, na przykład Ennedi. Pochodzenie tych krain wiąże się z dawną działalnością wulkaniczną, o czym świadczy obecność skał wylewnych. Dla tego regionu charakterystyczna jest pustynia skalista - hamada, ze znaczą ilością materiału zwietrzelinowego w postaci ostrokrawędzistego gruzu i większych fragmentów skał.

Miejscami Sahara jest porozcinana siecią dolin rzek epizodycznych (uedów). Występują tu także liczne ostańce skalne modelowane przez procesy korazji (graniaki oraz grzyby i inne fantazyjne formy).

Intensywne procesy wietrzenia i działalność rzek epizodycznych na pustyni powodują dalszą obróbkę materiału skalnego i powstanie pustyń żwirowych - zwanych serirami. Pochodzenie materiału żwirowego związane jest także z przeszłością geologiczną, kiedy to w warunkach wilgotnego klimatu cieki płynące przez Saharę przyczyniały się do akumulacji żwiru.

Stosunkowo niewielki areał (20% powierzchni) stanowią pustynie piaszczyste - ergi, które tworzy najdrobniejszy materiał skalny. Są to miejsca, gdzie najbardziej zaznacza się rzeźbotwórcza działalność wiatru. Powstają liczne formy deflacyjne i akumulacyjne. Do typowych form akumulacyjnych zaliczamy wydmy: barchany, gwiaździste, poprzeczne, podłużne. Ich rozmiary na Saharze są imponujące. Wysokość wydm dochodzi do kilkuset metrów, na przykład na terenie Wielkiego Ergu Wschodniego - do 500 m. Barchany osiągają długość około 500 m, a wydmy podłużne na terenie Egiptu mają do 300 km.

W nieckach deflacyjnych powstają często oazy, na przykład Taghit (Sahara Zachodnia). Wschodnią część Sahary urozmaica ciągnąca się południkowo dolina rzeki Nil. Kolejne etapy jej rozwoju świadczą o dużej sile rzeźbotwórczej rzeki. Płynąc przez krystaliczne podłoże, uformowała w zasięgu pustyni, pomiędzy Chartumem a Asuanem, sześć progów rzecznych, zwanych kataraktami.

Nil, uchodząc do Morza Śródziemnego, tworzy deltę o powierzchni 24 000 km². Delta ta współcześnie się kurczy. Na tlen proces wpływa zmniejszona ilość materiału nanoszonego przez rzekę (wzmożona sedymentacja w zbiorniku Nasera) oraz abrazja, która usuwa z delty więcej materiału, niż przynosi rzeka.

Klimat

W plejstocenie obszar Sahary był w zasięgu klimatu wilgotnego. Porastały ją trawiaste stepy, lasy parkowe, płynęły na jej terenie stałe rzeki, a w górach Tibesti utworzyły się lodowce. W efekcie globalnych zmian klimatycznych Sahara znalazła się w zasięgu wybitnie suchego klimatu zwrotnikowego. Warunki klimatyczne kształtuje tu wysokie ciśnienie i cyrkulacja pasatowa. Te ciepłe i suche wiatry saharyjskie nazywamy harmattanem.

W ciągu całego roku notuje się minimalne zachmurzenie i bardzo małą wilgotność względną powietrza, co wpływa na intensywną insolację (usłonecznienie). Średnie temperatury lipca wynoszą 30-38 stopni C, natomiast w styczniu kształtują się w przedziale 10-20 stopni C. Charakterystyczne są wysokie dobowe wahania temperatury, przekraczające nawet 50 stopni C. W miejscowości Al-Azizija w Libii zanotowano we wrześniu 1922 roku jedną z najważniejszych temperatur powietrza - wynoszącą 57,8 stopni C. Na Saharze występuje w ciągu roku około 100 dni z temperaturą powyżej 40 stopni C.

Opady w tej strefie zdarzają się bardzo rzadko, niekiedy raz na kilka lat, i nie wykazują żadnej regularności. Średnie roczne sumy opadów wynoszą zaledwie kilkanaście do kilkudziesięciu milimetrów. Częstym zjawiskiem jest występowanie burz piaskowych i pyłowych, które związane są z lokalną cyrkulacją powietrza. Burze te noszą nazwy regionalnych wiatrów, między innymi: chamsin (Egipt), samum i sirocco (północna Afryka).

Wody powierzchniowe

Przeważająca część powierzchni Sahary to obszar bezodpływowy, gdzie nie występują stałe rzeki. Jedynie w czasie sporadycznych deszczów pojawiają się epizodycznie płynące cieki, które giną w piaskach pustyni i podlegają intensywnemu parowaniu.

Jedyną stałą rzeką regionu jest Nil. Całkowita długość rzeki wynosi 6671 km. Płynąc przez Saharę, Nil nie otrzymuje żadnego stałego dopływu. Ustrój rzeki uwarunkowany jest więc rozkładem opadów atmosferycznych w górnym dorzeczu. Największe stany wód notowane są jesienią. Średni roczny przepływ w Kairze wynosi 2284 m³/s. Poziom wody na Nilu reguluje wybudowany w 1970 roku zbiornik Nasera. Pozwala on także na całoroczne nawadnianie pobliskich terenów pustynnych i produkcje energii elektrycznej. Nil jest żeglowny pomiędzy kataraktami. Na obszarze delty, którą przecina wiele cieków naturalnych i sztucznych, tworzy dwa główne ramiona ujściowe: Rosettę i Damiettę.

W północnej Afryce spotyka szie szotty, czyli słone, bezodpływowe jeziora, zajmujące płytkie obniżenia. Podczas sporadycznych, obfitych deszczów misaszottów wypełnia się wodą, w pozostałych, suchych okresach pokrywa je skorupa solna. Ugogą sieć wód powierzchniowych Sahary tworzą także słone bagna, leżące na dnie niektórych niecek, np. na północ od jeziora Czad oraz w kotlinie Al-Kattara.

Flora i fauna

Świat roślinny Sahary jest bardzo ubogi. W wielu miejscach, szczególnie na obszarze hamady i seriru, roślinność prawie nie występuje. Na bardziej utwardzonych połaciach ergów pojawiają się trawy, a nawet krzewy, charakteryzujące się długim systemem korzeniowym. Na dnach uedów, z racji większego nawilgocenia, mogą występować pojedyncze akacja i tamaryszki. Niecki szottów porastają halofity (rośliny słonolubne), tam jednak, gdzie podłoże pokrywa wykrystalizowana sól, brak roślinności.

Florę Sahary cechuje ubóstwo sukulentów. Większą różnorodność przejawiają efemerydy, a wśród nich szczególnie terofity, czyli rośliny przeżywające porę sucha w postaci nasion. Rozwijają się podczas opadów, a swój cykl wegetacyjny zamykają w ciągu 8-15 dni. Większe skupiska roślin tworzone są przez kserofity. Wiele z nich ma zredukowana powierzchnie liści.

Warunki sprzyjające rozwojowi roślin występują w oazach, jednak naturalna szata roślinna została tam już dawno przekształcona przez człowieka. W miejscach tych uprawia się przede wszystkim palmy daktylowe, maniok, owoce cytrusowe i inne rośliny żywieniowe.

Obrzeża Sahary porasta ubogi step i sawanna. Granice między pustynia i półpustynią są zmienne i ściśle związane z ilością rocznych opadów i działalnością rolniczą człowieka.

Mimo ekstremalnych warunków panujących na Saharze bytuje tu wiele zwierząt. Ze zwierząt kopytnych występują: gazela dorkas, zagrożony wyginięciem adaks i algazel. Powszechnie kojarzony ze zwierzęciem pustynnym dromader dzisiaj juz nie występuje w formie dzikiej. Skaliste masywy górskie zamieszkują stadka arui i koziorożców. Drapieżniki reprezentują: lisek pustynny - fenek, miodożer rater oraz hiena. Z gryzoni spotkać można kolonie skoczków egipskich i piaskówek. Gady pustynne to liczne jaszczurki i węże. Do charakterystycznych bezkręgowców należą chrząszcze skarabeusze, uważane w starożytności za święte oraz skorpiony.

Róża jerychońska - jedna z roślin Sahary, która posiada zdolność egzystencji w warunkach skrajnie suchych. Jej zasychające pędy, zawijając się, przybierają postać kuli. Oderwana od podłoża i niesiona wiatrem przebywa czasem znaczne odległości. Natomiast po wystąpieniu opadów szybko wraca do pierwotnej postaci, a owocostan zdolny jest do rozsiewania nasion.

Zwierzęta Sahary

Sahara, ogólnie rzecz biorąc, uważana jest za typową pustynię, ale na te olbrzymie połacie części kontynentu afrykańskiego można spojrzeć zupełnie inaczej. Większą część tych terenów zajmują piaski i piaszczyste góry, które buduje wiatr. Fauna jest tu bardzo uboga. Ale skaliste i piaszczyste półpustynne enklawy pokryte krzewami i kolczastą gęstwiną służą za schronienie dla ciekawych zwierząt. Tu żyje pustynny mały lis, ale za to z długimi uszami. Także grzywiasty kozioł i mnóstwo gadów najciekawszymi spośród nich są Oryx szablorogi i Antylopa addax, którym grozi wymarcie.

	BICZGON EGIPSKI - (Uromastyx acanthinurus) Duża jaszczurka. Żyje w skalistej części Sahary, od Senegalu po Egipt. Dobrze przystosowana do gorącego klimatu pustynnego. Ulubiony przysmak tubylczej koczowniczej ludności.
	WARAN PUSTYNNY - (Yaranus griseus) Długość tego gada może dochodzić do 1,5 m. Żyje na Saharze i w jej okolicach. W północnej części Afryki jest przedmiotem handlu, ponieważ po zabalsamowaniu stanowi cenny upominek.
	KOZIOROŻEC NUBIJSKI - (Capra ibex nubianaa) Żyje w górach Egiptu, Sudanu, Syrii, Izraela i półwyspu Arabskiego. Wysokość około 80 cm. Dorosły samiec z rogami może osiągnąć 1 metr długości. Polowania znacznie je przetrzebiły.
	KONIK AFRYKAŃSKI - (Eguus africanus) Ten gatunek jest przodkiem domowego osła. Z powodu intensywnych polowań stał się jednym z rzadszych zwierząt. Pozostało z nich w Sudanie w sumie tysiąc, a w Somalii i Etiopii około 200 osobników.
	ANTYLOPA ADDAX - (Addax nasomaculatus) Antylopa długości 1,7 - 1,8 m, wysoka 1metr. Żyje na Saharze między Mauretanią i Sudanem. Jest zagrożona. Pozostało około 4 tys. okazów.
	GAZELA DORKAS - (Gazella dorcas) W Afryce i Azji żyje 15 gatunków i mnóstwo podgatunków gazet. Parę z nich spotyka się rzadko. Gatunek Dorcas ma wysokość 70 cm. Żyje na obszarach rozciągających się od Maroka do Somalii. Dwa podgatunki są prawie na wymarciu.
	ORYX SZABLOROGI - (Oryx dammah) Ta piękna antylopa żyje na Saharze środkowej od Maroka do Egiptu. Wysokość może dochodzić do 1,4 m, a waga do 200 kg. Zdziesiątkowały je polowania. Żyje jeszcze 10 tysięcy okazów, przeważnie w Czadzie i Nigerii.Ale jest gatunkiem zagrożonym.
	OWCA AOUDAD - (Ammotragus Iervia) Żyje w strefie pustynno - skalistej północnej Afryki. Może osiągać 1 m wysokości, zaś długość 1,6 m. Gatunek nie tak rzadko spotykany, jednak kilka podgatunków jest na wymarciu.

Literatura:
• Encyklopedia Powszechna PWN
• Encyklopedia Geograficzna Świata
• Encyklopedia WIEM
• Terminy Geograficzne
• Album WWF Panini
• Internet